مصالح ساختمانی در معماری ایرانی
گل : معمول ترین مصالح ساختمانی در مناطق مرکزی ایران همیشه گل بوده که در همه جا موجود است. (معماری ایرانی)
هنگامی که گل مرطوب است ، می توان آن را به سادگی روی دیوارها بدون شکل دادن و قالب گیری کردن، چسباند. از طرف دیگر ، می توان آن را خنک کرد و به بلوک های بزرگ با اضلاع کم و بیش مستطیلی، شکل داد.
متداول ترین ابعاد برای چنین بلوک هایی ، حتی امروزه ، حدودا 80 x 80 x 60 سانتی متر است. گل را می توان به صورت آجر تولید کرد و یا در معرض آفتاب (ḵešt ، خشت) خشک کرد و یا (ājor ، آجر) در کوره پخت.
حجم آجرهای گلی خشک شده در آفتاب عموماً در عهد عتیق و اوایل قرون وسطی ، بزرگتر از امروز بوده اند.
به عنوان مثال ، آجرهای به کار رفته در دیوارهای قلعه اورارتویی (سده های 7 و 8 پیش از میلاد) در ابعاد 12 × 50 × 50 سانتی متر بوده اند (کلیس Kleiss ، 1977) ، در حالی که آجرهای گلی مدرن تقریباً به ابعاد 5-6 × 22 × 22 سانتی متر هستند.
آجرهای پهن و محدب ، که به شکل کوسن یا قرص نان هستند ، با یک طرف مسطح و یک طرف محدب ، اولین بار در ایران در هزاره های 8 تا 7 قبل از میلاد ظاهر شد. (معماری ایرانی)
دراقامتگاهی متعلق به دوران نوسنگی در تپه گنج دره (Ganj Darrah Tappa) در کردستان (Smith) ، این آجرها را درون دیوار های آنجا در ملات گل قرار داده بودند. آجرهای گلی خشک شده ، معمولاً به شکل چهار ضلعی ، تا پایان دوره هخامنشی غالب بودند.
در هزاره دوم قبل از میلاد از آجرهای رنگ آمیزی شده و لعابدار نیز در ایلام استفاده شده است(معماری ایرانی). در زمان اشکانیان (قرن سوم قبل از میلاد-قرن سوم بعد از میلاد) و به ویژه ساسانیان (سده های 3 تا 7 بعد از میلاد) کاربرد آجرهای بزرگ پخته شده ای که در ملات قرار می گرفتند، بیشتر و بیشتر در ایران رایج شد.
حدوداً در قرن دهم کاربرد آجرهای قالبی ، تراشیده و نقش برجسته ، که اغلب رنگ شده یا لعاب دار بودند، تبدیل به یکی از ویژگی های مهم دکوراسیون معماری ایرانی شد.
قلوه سنگ: در دوران ماقبل تاریخ و اوایل تاریخ ، قلوه سنگ ها، پاره سنگ ها و قطعات سنگی طبیعی یا تکه سنگ های خرد شده توسط انسان ها، رایج ترین مصالح ساختمانی پس از گل بودند. عمدتاً در دیوارهای فونداسیون استفاده می شدند. بر روی این فونداسیون، دیوارهای اصلی از گل ساخته شده بودند.
دیوارهای قلوه سنگی عمدتاً از قطعات سنگی مسطح تشکیل شده بودند. این قلوه سنگ ها روی هم چیده می شدند و همچنین شکاف بین این سنگ ها را با دقت با سنگریزه های غیرمنسجم پر می کردند و نهایتا کل دیوار را با ملات گل، می پوشاندند. در دوران تاریخی از ملات آهک نیز استفاده می شده است.
سنگ تراشیده: معماری با سنگ تراشی در ایران در دوره اورارتویی ، در آغاز هزاره اول قبل از میلاد ظاهر شد. گاهی اوقات تخته سنگ ها بزرگ با وزن چند تن به قطعات کوچک تر شکسته شده و در ساخت و ساز استفاده می شدند.
به عنوان مثال، در ایوان تخت جمشید چنین تخته سنگ هایی که ساخته دست انسان هاست ، با سنگ های کوچک و خام تراشیده شده که بین شکاف ها را پر می کنند ، در یک ردیف قرار گرفتند(معماری ایرانی).
روی سطح این دیوارها اغلب برآمدگی های محدبی شکل ، لبه های تیز و زبر و یا رینگ های محافظ در امتداد لبه ها وجود داشته است و اینکه آیا این ناهمواری ها مسطح یا صاف می شدند یا نه، اغلب مشخص نیست.
در اوایل دوره هخامنشی ، عناصر معماری سنگی – مانند: پایه های ستون ، میله (محور) ها و سرستون ها، درگاه ها ، چهارچوب ها و دیواره های جانبی ؛ طاقچه های دیواری ؛ قرنیزها ؛ طاقچه های دیوار ؛ قرنیزها ؛ برج و بارو و موارد خاص دیگر- احتمالاً تحت تأثیر فنی سنگ تراشان یونانی ، با ابزار آهنی ساخته می شدند.
چوب : مصالح دیگری که برای ساخت و ساز استفاده می شد، چوب ، درختان مخروطی و برگریز ، به ویژه صنوبر بود. امروزه هنوز هم به عنوان پایه و ستون و برای ساخت سقف در معماری سنتی روستایی ایران اهمیت دارد.
بام ها و سقف ها از چوب ساخته شده اند که روی آن ها تخته های چوبی کوچک تر و بر روی این تخته ها نیز حصیر یا کاهگلی قرار گرفته است. سپس کل آن را با گل پوشانده اند و در ابتدا سطح آن صاف و صیقلی شده و به عنوان “عایق بندی” با کاه آن را تعدیل و ملایم کرده اند.
در امتداد ساحل دریای خزر معماری چوبی غالب است ، به ویژه خانه هایی که به روش نعل-پایه با سقف های کاهگلی ساخته شده اند. در دوره ساسانیان چوب نیز در ساختن پل ها نقش داشت.
باید تصور کرد که تعداد زیادی از پل های شناخته شده از این دوره شامل سازه های چوبی افقی است که در بالای پایه های سنگی قرار گرفته اند. از طرف دیگر ، در دوره ی اسلامی پل ها عمدتاً از سنگ یا آجر ساخته شده و طاقدار (گنبدی شکل) بوده اند.
چوب در چنین سازه هایی فقط نقش فرعی ایفا می کرد و برای داربست ، فرم ساختمان ، وزن قرقره ، پایه های موقت و اغلب برای ایجاد استحکام در طاق ها مورد استفاده قرار می گرفت.
سنگریزه و سنگ فرش : در زمان های قدیم ، قرون وسطی و مدرن، خاکریزهای جاده ای از شن درشت یا ریز ساخته شده و با بلوک های سنگی نسبتاً خام و نتراشیده سنگ فرش شده است. در شهرهای اسلامی گاهی از آجر برای سنگ فرش خیابان های اصلی استفاده می شد (کیانی ، ص 230 به بعد ، Kiani, pp. 230ff).
