مهندسی سنگ بوستان “آب و آتش”؛ یا بوستان “حضرت ابراهیم ع”در بوته‌ی نقد
عمر معماری گستره ای؛ به قدمت زندگی بشر از آغاز تا اکنون است و هم زمان با پیشرفت علم، تکنولوژی و روند تغییر تفکر، فرهنگ مردم هم تغییر کرده و هم چنان در تَغیُّر است. به اذعان عده‌ی زیادی از بزرگان آشنا به سازمان و مهندسی معماری؛ در حال حاضر، معماری جهان در روند اصلی خویش در گذرگاه معماری پایدار به پیش می رود. که یکی از زیر شاخه های مهم این سطح از معماری بحث نو ظهور “طول عمر مصالح” است.
مفهوم طول عمر مصالح؛ متولد یک دوره‌ی دو دهه‌ای از سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ است. اما نحوه‌ی استفاده از این اصطلاح سه کلمه ای، در آن زمان صرفا به عنوان یک ابزار تحلیلی بود. از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ دوره‌ی استاندارد سازی مفهوم طول عمر آغاز گردید و از ۲۰۰۰ به بعد – این فرآیند- وارد جزئیات ریزتر شده، به طوری که منجر به ایجاد تفکر و راهبرد استفاده‌ی پایدار از منابع طبیعی شد.
سال ۲۰۱۰ به بعد تلاش برای پایداری مصالح و افزایش طول عمر مفید مصالح آغاز گردید که خروجی آن؛ چنین نتیجه‌ای را به عنوان امر بدیهی مطرح نموده، که؛ “هر چه طول عمر مصالح بیش تر و به عمر مفید ساختمان نزدیک تر باشد مفهوم پایداری چرخه‌ی حیات بیش تر تحقق یافته است.”
بوستان آب و آتش یکی از پارک های مهم شهر تهران است که هم چون کودکی در آغوش بزرگراه های مدرس، شهید حقانی و شهید همت قرار گرفته، که شهردار تهران، آن را در سال ۱۳۸۸ افتتاح نموده است.
مساحت این پارک وسعتی بالغ بر ۲۴/۰۰۰ متر مربع می باشد که به مرور زمان تکمیل گردید. این پارک با امکاناتی گسترده و فضایی منحصر به فرد، روزانه میزبان گردشگران زیادی از تهران، سایر شهرها و نیز خارج از ایران است.
هم جواری با پروژه‌ی زیبا و ماندگار پل طبیعت جایگاه ویژه‌ای به این مجموعه داده است.
این پارک به طور کلی و در فرآیند شکل گیری اش در بخش طراحی و ساخت، خوب و قابل دفاع است. سنگ یکی از اصلی ترین مصالح به کار برده شده در این پروژه بوده که با توجه به مقدمه‌ی ذکر شده انصافا انتخاب درستی می باشد.
این پروژه؛ پروژه‌ای ماندگار و فاخر درسطح ملی است که با بودجه‌ی مردم و برای مردم ساخته شده است. پس ما هم این اجازه را به خودمان می دهیم که در کنار تقدیر و تشکر از مجموعه‌ی همه‌ی افراد دست اندرکار در برنامه ریزی، تلاش ها و فعالیت های شکل گرفته در ساخت این مجموعه، شگفتی خود را در بخش مربوط به مهندسی سنگ پروژه؛ از انتخاب سنگ تا اجرا، تعمیر و نگهداری آن ابراز نماییم. متاسفانه نقدهایی که بر قسمت سنگ های پروژه وارد است، بسیار جدی به نظر می‌رسد.
نقیصه های موجود در کل مجموعه
ایرادهای موجود در مجموعه شامل سه بخش می شود، که در برگیرنده‌ی؛ مرحله‌ی طراحی و انتخاب سنگ، مرحله‌ی اجرا و نظارت بر آن و نیز مرحله‌ی تعمیر و نگهداری می باشد. در این مبحث، سعی خواهیم نمود تا در اندازه‌ا‌ی که در ظرف حوصله‌ی این مقوله بگنجد اشکال های موجود را به همراه عکس و توضیحات مربوطه ارائه کنیم.
الف- طراحی و چه بسا اجرای غلط در محاسبه و عدم فشردگی کافی در کف باعث نشست خاک شده و پیامد آن شکستگی سنگ ها را در پی داشته است.
ب- برای مهار افقی سنگ، به خصوص قطعه های کوچک که چسبندگی کافی با ملات نداشته اند، تدبیری اندیشیده و یا به کار گرفته نشده است.
ج- طراحی و یا اجرای ایزولاسیون به نحوی صحیح شکل نگرفته، به طوری که در نمونه دیده می شود؛ دیوارهای حایل باعث شده آب های محصور پشت دیوار از سطح دیوار به بیرون نفوذ کنند.
د- انتخاب سنگ تراورتن نامرغوب با سوراخ های نامناسب، فشردگی کم و مقاومت ناکافی، تا نمایشی دلنشین، فاصله‌ی بسیاری دارد.
ه- در این بخش؛ انتخاب و کاربری نوع سنگ قابل قبول است، اما انتخاب نوع معدن صحیح نبوده است.
و- فشار ناشی از خاک‌های پشت دیوار باعث حرکت سیال و شکستگی در جاهای مختلف گردیده است.
ز- جزئیات اجرایی گریل‌ها صحیح نبوده و باعث شده تا اغلب آن ها آسیب ببینند. به زبان دیگر؛ ایده خوب بوده اما دارای نقص جدی است.
ح- بند کشی های نامناسب تقریبا در همه جای این پروژه دیده می شود.
ط- ایراد مشاهده شده در این بخش و امثال آن، حاکی از؛ فارسی کردن کنج هایی است که در معرض ضربه و آسیب هستند. پیشنهاد ما؛ استفاده از راه حل‌های اصولی است، به عنوان مثال؛ استفاده از شمش سنگی راه کار مناسبی است.
ی- عدم دقت لازم و کافی در برش مربوط به قوس ها باعث نمایش چنین ناهمگونی می باشد.
ک- اسکوپ نشدن سنگ های گرانیت، فارغ از خطرهای ناشی از آن، باعث تخریب چنین بخش هایی از نما شده است.
ل- تفاوت ضخامت دو سنگ به نحوی دقیق و صحیح پوشش داده نشده است. و همین امر باعث گردیده تا سنگ بعد از نصب در محل الزاما – و با توجه به امکانات موجود- با فرز باربرداری شود تا به نوعی سطوح از بالا همسان به نظر برسند. اما نما در جلوه‌ی بصری خود امتیازی ندارد.
م- شیب بندی‌های ناشیانه!؛ متاسفانه موارد زیادی از این نوع ایراد و در قسمت های مهمی از پروژه دیده‌می‌شود. به دلیل شیب بندی غلط؛ آب و فاضلاب! در محل جمع شده و باعث سیاه شدن و نشستن جرم بر روی سنگ شده، به طوری که حتی جذب سنگ گردیده و در برخی جاها تمامی نقش و طرح زیبای سنگ را از بین برده است.
ن- در برخی از فضاها، هم استفاده از سنگ های نا مرغوب اشکالی چشم گیر است و هم جای فرز دستی سنگ کاران به وفور روی سنگ ها به چشم می خورد.
س- استفاده از سنگ با ضخامت کم به همراه جانمایی نامناسب، باعث شکستگی و اضمحلال سنگ گردیده است.
ع- در برخی از جاها و در موقع اجرا، ملات روی سنگ ها ساخته و آماده شده است ولی پس از اتمام کار مربوطه باقیمانده ملاط جمع آوری و به خوبی تمیز نشده و هنوز هم به همان شکل سفت شده و نمایی ناخوشایند را در ورای چشم به تجسم می کشاند.
ف- زنگ زدگی سنگ های چینی، نیز از ایرادهای چشم آزار این پروژه است که در پایان به آن خواهیم پرداخت.
ص- تراز نبودن حوض نسبت به کف در کنار شیب بندی غلط، باعث سیاهی کف شده است.
ق- طراحی و اجرای نامناسب نیمکت و استفاده‌ی نابجا از سنگ؛ به طور کلی استفاده از سنگ در نیمکت‌ها، به خصوص برای قسمت زیرین و جاهایی که در تماس با بدن انسان است انتخاب درستی نیست. به این معنی که در زمستان؛- چون سرما را به خود جذب می کند- بسیار سرد و در تابستان؛ – چون گرما را به خود جذب می کند- بسیار گرم خواهد بود.
تصاویر بدون شرح!!
…و ایرادهای دیگر
شاید شگفت آورترین بخش بوستان ابراهیم”طاق ورودی” قسمت مربوط به صحن مشاهیر باشد! نکته‌ی جالب این است که از زمان بهره برداری تا به اکنون پایه‌هایی که ظاهرا برای جای گذاری سردیس‌های مشاهیر تعبیه شده، خالی مانده‌اند.
استفاده از سنگ چینی هرات (سنگ چینی وارداتی از کشور افغانستان)، ایجادگر سوال در ذهن بیننده‌ی آشنا با سنگ خواهد بود. زیرا از طرفی کشور ما دارای سنگ های بسیار مرغوب، به خصوص؛ چینی و کریستال می باشد و این که چه نگرشی مجوز استفاده از سنگی وارداتی را در یک پروژه‌ی عمومی و یا ملی را صادر نموده، بسیار تأمل بر انگیز است!
نمونه‌ي بارز استفاده از سنگ چینی مربوط به معادن داخلی، صحن فرهنگستان هنر است که طی چند سال گذشته تاییدیه‌ي محکمی مبنی بر مرغوبیت سنگ داخلی است.
و اما زنگ زدگی شدید این طاق زیبا و پایه های تعبیه شده در ساختمان آن، بسیار تاسف بر انگیز است، که قطعا به دلیل عدم نظارت بر اجرای درست اتفاق افتاده است.
پس از مدت ها پرس و جو موفق شدیم تا دلیل این اشکال را از پیمانکار نصب این بخش از بوستان بپرسیم. بالاخره معلوم شد که هم استفاده از چسب های نامرغوب زودگیر باعث ایجاد واکنش بر روی این سنگ شده است. ( به طوری که؛ سازهی داخلی پایه ها از آجر می باشد، که استفاده از چسب نامناسب و نامرغوب باعث زرد شدن شدید سنگ ها شده‌است)
و دلیل دیگر آن هم این است که؛ از آن جایی که سازهی این طاق، طرحی فلزی دارد و از طرفی عدم وجود عایق مناسب در بخش فوقانی طاق باعث نفوذ آب باران و برف به داخل آن و خروج زنگ زدگی از لای درزها و پخش آن در گستره‌ی سطح گردیده‌است.
جمع بندی نهایی
به طور کلی عدم نظارت در انتخاب درست و هم چنین اجرای غیرفنی و فارغ از رعایت اصول مهندسی باعث ایجاد ظاهری نامناسب برای مجموعه‌ی بوستان ابراهیم ع و بخشی از بوستان آب و آتش شده است، که اگر تصمیمی برای مرمت و نگهداری آن ها گرفته نشود، هزینه‌ی بازسازی آن هر روز بیش ترخواهد شد و بدتر آن که جلوه‌ی اجتماعی نامناسبی برای یک مرکز گردشگری مهم ایجاد خواهدکرد.
به نظر می‌رسد که با اختصاص بودجه‌ی مناسب در کنار یک تیم کارشناسی مجرب، می‌توان مشکل‌های موجود را در طی یک فرآیند تعمیر و نگهداری رفع نمود تا مانعی در مقابل بروز مسایل جدی تر در آینده شد.
چند نکته و پیشنهاد
- چنان چه راجع به سنگ، با توجه به محل و نوع کاربری انتخاب درستی صورت بگیرد. به گونه ای که در موقع انتخاب آن، به معیارهای فنی سنگ و آنالیز فیزیکی و شیمیایی آن توجه لازم و کافی مبذول شود و در حین اجرا نیز، نظارت کافی اعمال گردد و هم چنین برای تعمیر، مرمت و نگهداری آن هم برنامه‌ی مناسب داشته باشیم، می توانیم تا سال های متمادی و چه بسا قرن‌ها از زیبایی و صلابت منحصر به فرد سنگ بهره‌مند شویم.
- استفاده از مشاوره‌ی تخصصی در زمینه‌ی انتخاب و به کار گیری مصالح سنگی، مانند؛ هر متریال تخصصی دیگر می تواند از حجم گسترده ای از ضایعات جلوگیری نماید.
- برای پروژه های بزرگی با چنین گسترش و هزینه‌های سنگین، لزوم دقت بیش تر و انجام آزمایش حین کار به صورت گزینشی از مصالح الزامی است.
- استفاده از سنگ های مناسب داخلی ضروری‌ترین پیشنهاد به جای سنگ های وارداتی ناشناخته و ناکارآمد است. امید است که با توجه بیش تر و انتخاب درست از سنگ های منحصر به فرد کشورمان در پایداری و ماندگاری بناهای ارزشمند، همت بگماریم.
