حجاری، هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی می باشد.
حَجَر در عربی به معنای سنگ است. در فارسی، واژه سنگ تراشی مترادف حجاری به‌کار رفته و در اصطلاح هر نوع کار با سنگ را دربرمی‌گیرد.
سنگ از قدیم‌ترین مواد در دسترس بشر است که از دوره پارینه سنگی برای ساختن ابزارها و اسلحه و در بنّایی و معماری مورد استفاده قرار گرفت. نوع سنگ، مکانی که سنگ از آن به‌دست می‌آید، هنرمند یا کارگاهی که حجاری را برعهده دارد و روند کار در ارزش‌گذاری حاصل کار مهم است.
تاریخچه حجاری در دنیا
بشر اولیه پیش از کشف آهن و مس، سنگ را کشف کرده و توانست با حکاکی کردن بر سطح آن، به بیان عقاید و افکار خویش بپردازد.
در گور ملکه پوبائی واقع در «اور» متعلق به نخستین دودمان سومری، سال ۲۴۰۰ تا ۲۳۰۰ قبل از میلاد، ظروفی با حکاکی‌های ظریف از سنگ سبز رنگی که خاستگاهش ناشناخته بود پیدا شد. در «کولی» واقع در «هرپا» در وادی سند نیز اشیایی همانند این ظروف به دست آمد و شبکه پُر دامنه بازرگانی اوائل سه هزاره پیش از میلاد آشکار گشت. در آغاز فرض بر آن بود که اصل این سنگ‌ها بلوچستان است.
ریشه‌یابی حجاری در ایران
در سال ۱۹۷۰ در تپه یحیی واقع در کرمان کارگاه‌های سنگ تراشان از زیر خاک بیرون آمد که آثار حجاری ناتمام یا ویرانه پوشیده شده بود؛ سپس در نزدیکی آن، در شهداد، معادن متروک پیش از تاریخ پیدا شد.
آزمایش‌های فیزیکی و شیمیایی تأکید کرد که سنگ یاد شده از همان جنس سنگ اور و هرپا است. در حفاری‌های تپه یحیی، بتی سنگی به دست آمد که پیشینه عمر این صنعت را تا سال ۴۵۰۰ پیش از میلاد نشان می‌دهد. این سنگ سبز را هنوز از این منطقه استخراج می‌کنند و به مشهد می‌فرستند و بدین سان رشته پیوسته هفت هزار سال تاریخ این صنعت محلی را گسستگی ایمن می‌دارند.
ایران سرزمین سنگ است و منابع سرشاری از انواع سنگ‌ها دارد، همچون مرمر وسنگ گندمی وسنگ سیاه بکار رفته در تخت جمشید و یش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا. به رغم این فراوانی، سنگ در معماری و هنر ایران، پایگاه فرعی داشته است. شاید شکل‌پذیری گل سفال، با ذوق ایرانی سازگارتر در می‌آید.
در هنر ایرانی آثار سنگ‌تراشي بالنسبه اندک است، به استثنای تخت جمشید و نقش‌های برجسته و پرشکوه آن. از تخت جمشید بیش از ششصد ظرف و افزار سنگی به دست آمده که بیشتر آنها از سنگ خاکستری ولی برخی نیز از سنگ لاجوردی ساخته شده‌اند. کنده کاری به روی بلور نیز صورت می‌گرفته که آثار زیبایی آن از زمان هخامنشیان و حتی از زمان‌های اخیر تا سده هفدهم در دست است. يشم را در دوره‌های گسترش روابط با چین به ویژه در سده چهاردهم تا هفدهم حکاکی می‌کردند.
یک سپر یشم از نوع آثار پیش از دوره «هان» Han، یعنی در حدود سال هفتصد پیش از میلاد در گیلان پیدا شده است. در روزگاران پیش از هخامنشیان تا زمان ساسانیان، نظر قربانی‌های سنگی رواج عام داشت.
امروزه دو مرکز اصلی سنگ تراشی، مشهد و قم هستند و این هنر صنعت از خطه فارس رخت بربسته و دیگر شاید معدود کسانی باشند که در عرصه سنگ‌تراشی و حکاکی سنگ در فارس فعالیت نمایند.
در مشهد سنگ نرم، ترکیبی است از تالک و میکا و چون صیقل بخورد، سایه سبز رنگ بر آن می‌افتند. معادن عمده این سنگ در حومه شهر مشهد، در منطقه زکریا، حوالی کوه‌سنگی و منطقه خلج قرار دارند. برای کارهای ظریف‌تر، سنگ سبز کرمان را وارد می‌کنند ولی این سنگی گران‌تر است و سختی‌اش بر هزینه کار به روی آن می‌افزاید.
درباره پیدایش و رونق سنگ‌تراشی در مشهد باوری وجود دارد که براساس آن، ساختن ظروف سنگی به توصیه امام رضا علیه‌السلام برای درمان و پیشگیری از بیماری تراخم اهالی صورت پذیرفته است.
محصول عمده این حجاران دیگ های بزرگ و کوچک، سرقلیان، هاون، حوضچه‌های سنگی، شمعدان، سرمه‌دان، تبرزین، کاسه و بشقاب و قدح، گلدان، قلمدان و زیرسیگاری است در آناطولی نیز ساخت دیگ های سنگی معمول است. از سنگ مشهدی برای ساختن ظرف‌های تزیینی حکاکی شده مخصوص سوغات مسافران داخلی استفاده می‌کنند.
ابزارسازی، نخستین تجربه بشر
نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگ‌تراشی در ابزارسازی بوده است. به این ترتیب که با ایجاد تراش هایی در سنگ خشن‌ترین ابزاری را ساخت که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف است. ملازمت حجاری با زندگی روزمره انسان در این دوران به حدی بود که در تداول عامه، این نخستین دوره‌های تمدن انسان ابزارساز را، به‌سبب همین به‌کارگیری سنگ به عنوان مادّه اولیه تهیه دست‌افزار، « عصر حجر » نامیده‌اند.
نحوه ساخت اشیا
برای ساخت این اشیا ابتدا تخته‌سنگ های به دست آمده از معادن را به سه تا چهار قسمت، بسته به تقاضای کارگاه، می‌بُرند؛ سپس سنگ ها را که در این مرحله « اَنْگاره » نامیده می‌شوند، با کلنگ تقریبآ به شکل ظرف موردنظر درمی‌آورند. در این مرحله، سنگ را « چالور »، «کلنگی» و «قلوه» می‌نامند. مراحل بعدی با دست یا روی چرخ مخصوص انجام می‌شود.
در کار با دست، چالور را با میخ و میله درشتی تهی می‌کنند و برای پرداخت سطح بیرونی آن، نخست روی آن سوهان می‌کشند و سپس با سمباده پارچه‌ای آن را صیقل می‌دهند در کار با دستگاه سنگ‌تراشی، کمانه آن را که زهش به دور محوری چوبی قرار دارد و با قیر به سنگی متصل است، به حرکت درمی‌آورند. سنگ‌تراش با یک دست کمانه را جلو و عقب می‌برد و با دست دیگر با افزار مخصوصی که قلابی در انتها دارد، سنگ را می‌برد.
این دستگاه در اساس مانند مته آتشی ابتدایی و بسیار شبیه دستگاه خراطی اما نیرومندتر است. در سال های اخیر، دستگاه های موتوری به‌ویژه در قم جای دستگاه سنگ‌تراشی سنّتی را گرفته است.
نقش‌اندازی و مراحل آن
در مشهد ظرف ها را روغن مالی و تقریباً سیاه می‌کنند. آنگاه با کنده‌کاری با قلم های حکاکی ( اسگرافیت ) نقوشی مانند گل و بوته، خطوط هندسی، چهره، صحنه شکار و ابیات شاعران معروف را بر آن می‌کنند. این نقش‌اندازی خود مراحل گوناگونی دارد که عبارت‌اند از طرح‌اندازی، زمینه‌برداری و سایه‌زدن.
یک نمونه نفیس دیگ های خوراک‌پزی سنگی، ظرفی سه‌جداره است که در موزه مردم‌شناسی کاخ گلستان نگهداری می‌شود. در آناطولی نیز ساخت دیگ های سنگی معمول است.
آثار معروف سنگی پیش از اسلام
حجاری از روش های متداول برش سنگ و به کارگیری آن در مصالح بنا بوده است. اهرام ثلاثه مصر یکی از کهن‌ترین آثار باستانی جهان از سنگ می‌باشد که از نیمه دوم هزاره سوم قبل از میلاد برجای مانده است. بناهای سنگی دیگری نظیر ستون های کاخ رامسس دوم، از آثار حدود ۱۲۶۰ قبل از میلاد و نیز تخت‌جمشید و کعبه زردشت در ایران از آثار معروف سنگی پیش از اسلام هستند که از سنگ های سخت طبیعی ساخته شده‌اند.
تخت جمشید؛ تمثال بی‌بدیل حجاری در دنیا
کشور ایران ایجاد یک حکومت مرکزی و تشکیل شاهنشاهی را مدیون هخامنشی‌ها است. هنر ایران در دوران هخامنشی هنر شاهی بود و در پایتخت شاهنشاهان همراه با سرنوشت شاهنشاهی ایران ایام می‌گذراند. تخت جمشید را می‌توان مشهور‌ترین مجموعه از دوران باستان در ایران باستان به شمار آورد که در سطح جهانی نیز کاملا شناخته شده است.
یکی از ویژگی‌های این مجموعه این است که پیش و پس از آن، مجموعه‌ای با آن عظمت در تاریخ ایران ساخته نشده و هنوز هم منحصر به فرد است.
مجموعه کاخ‌های زیبای تخت جمشید با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، بدون تردید از لحاظ کمیت و کیفیت هنری و معماری بخصوص صنعت پیکرتراشی و حجاری از مهمترین آثار و محوطه‌های تاریخی ایران، بلکه جهان به شمار می‌آید.
تخت جمشید را با بیش از ۳۰۰۰ نقش، می‌توان محصول مشترک هنرمندانی با اندیشه‌های مختلف دانست که به قول ظریفی شاید اولین بار در تاریخ بشر، ذوق سرشار و بیکران واراده استوار آنها در این نقطه از جهان بهم رسیده و مجموعه بی‌همتایی را به منصه ظهور رساندند که امروزه پایه و بنیان «هنر و معماری هخامنشی» نامیده می‌شود.
مدت زمان حکاکی نقوش در تخت جمشید
به عنوان یک تخمین تقریبی، بین سه تا شش روز صرف می‌شده است تا سر یکی از کوچکترین نقش‌ها حک شود و حداقل دو برابر این زمان برای حکاکی سر یکی از بزرگترین پیکره‌ها صرف می‌شده است.
سه استاد بنای سنگ کار سه ماه برای تکمیل کردن یک ته ستون آپادانا پس از آنکه تکه سنگ بریده شده و به محل حمل می‌شد، وقت صرف می‌کرده‌اند.
ابزارهای سنگ‌تراشی در تخت جمشید
روش‌های حکاکی را می‌توان به بهترین وجه بر روی بخش‌های ناتمام نقوش برجسته مشاهده کرد. و تقریبا هر مرحله از کار می‌تواند در جایی در تخت جمشید مورد شناسایی قرار گیرد. ابزارهای آهنی، چه کلنگ و چکش (با دسته افقی) یا قلم سرتیز و اسکنه (که با پتک چوبی به آن ضربه می‌زنند) مورد استفاده قرار گرفت.
هر یک از این دو گروه را می‌توان به ابزارهای سرتیز، لبه‌دار و نوع دندانه‌دار از هر اندازه و وزنی تقسیم کرد. کلنگ سنگین برای سنگ‌تراشی و شکل دادن ابتدایی با توجه به اینکه تکه سنگی که بایستی برداشته شود به چه اندازه است با ضربه عمودی و یا ضربه سريع و لب شکن مورد استفاده قرار می‌گرفت. مرحله بعدی احتمالا استفاده از قلم‌های تخت و پتک چوبی بوده است. ب
رای تهیه یک سطح صاف معمولا از چکش لبه‌دار و به طور عمودی‌تر و شاید با گذشت زمان، از چکش دندانه‌دار استفاده می‌شده است. پس از آن به طور پی در پی چکش‌های ظریف‌تر همراه با استفاده از قلم‌های لبه‌دار به کار می‌رفته است. در جزئیات از قلم‌ها و اسکنه‌های لبه‌دار تخت و باریک استفاده می‌شده است.
آخرین مرحله صاف کردن سطوح به وسیله مواد ساینده از درجات مختلف و آب بوده، و سرانجام برای زدودن خراش‌های باقی مانده، از عمل سایش با مالیدن سنگ با همان درجه سختی یا سرب یا چرمی که احتمالا پوست کوسه بوده استفاده می‌شده پس از آن نقوش برجسته رنگ می‌شدند.
بعضی از حجاری‌های برجسته و سرستون‌ها با سنگ‌های رنگی یا فلز ترصیع شده‌اند و یا با برگه و ورقه طلایی تزئین گشته‌اند. بر روی پیکره شاه در کاخ داریوش، کاخ خشایارشاه و ساختمان مرکزی تاج و بعضی از جواهرها در سنگ کار گذاشته شده‌اند.
