میراث جهانی پاسارگاد

برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد زهره ساری خانی، سال 1388، دانشگاه هنر

معرفی پاسارگاد

پاسارگاد یا دشت مرغاب جلگه مرتفعی است در شمال شرقی استان فارس و در دامنه کوه ها و تپه های منشعب از سلسله جبال زاگرس در ۵۳ درجه و ۱۰ دقیقه و ۴۸ ثانیه طول شرقی و ۳۰ درجه و ۱۲ دقیقه و ۷ ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است. شکل این منطقه به مستطیلی شباهت دارد که در شمال حدود ۱۱ کیلومتر عرض و در شرق و غرب حدود ۲۵ کیلومتر طول دارد و قسمت پائینی آن در جنوب غرب نوک تیز شده و به تنگه بلاغی منتهی می گردد.

این منطقه به دلیل حاصل خیزی و نیز جریان رودخانه در آن از دوران پیش از هخامنشیان مورد سکونت قرار گرفته است. تپه های تاریخی تل نخودی، سه آسیاب، تل خاری و دوتلان در حریم محوطه ی پاسارگاد نشان دهنده وجود تمدن از هزاره سوم پیش از میلاد در این منطقه هستند. پاسارگاد اولین پایتخت سلسله هخامنشی به دست کوروش بین سالهای ۵۵۰ تا ۵۵۹ (ق. م) ساخته شده است.

این مجموعه، پنجمین اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی ایران است که طی نشست اعضاء کمیته میراث جهانی یونسکو در تیرماه سال ۱۳۸۳(۷ جولای ۲۰۰۴م) در کشور چین براساس معیارهای ذیل در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره «۱۱۰۶» به ثبت رسید:

معیار یک: پاسارگاد نخستین نشانه بارز معماری سلطنتی هخامنشی است.

معیار دو: پایتخت شاهنشاهی پاسارگاد را کوروش بزرگ با مشارکت مردمان گوناگون امپراطوری ای که بنا نهاده بود ساخت. این حرکت به صورت یک مرحله ی بنیادی در تحول هنر و معماری کلاسیک ایران درآمد.

معیار سه: محوطه باستانی پاسارگاد با کاخ ها، باغ ها و آرامگاه کوروش بزرگ (بنیان گذار سلسله هخامنشی) یادبودی استثنایی از تمدن هخامنشیان در ایران است.

معیار چهار: مجموعه چهار باغی پادشاهی که در پاسارگاد بنیان گذاشته شده به صورت نمونه ای مادر برای این گونه معماری و طرح ریزی در آسیای غربی در آمد. (گزارش معرفی و شناخت محوطه پاسارگاد – ۱۳۸۳)

 

فرایند و تکنیک های ساخت بناها در مجموعه تاریخی پاسارگاد

بر اساس طرح سازنده، بناها بدون پی طراحی شده اند. بستر اولیه بنا را زمین بکر تشکیل می دهد و جهت كف سازی، در آغاز یک ردیف سنگ های نامنظم زبره تراش به قطر میانگین ۴۰ الی ۴۵ سانتی متر قرار داده شده است. این سنگ ها با قرار گرفتن در کنار هم پی یا بستر ثانويه بنا را تشکیل می داده اند.

محل ستون ها نیز از آغاز مشخص شده به طوری که در بستر ثانویه و در محل قرارگیری ستون ها، سنگ لبه پیدا کرده تا هم پایه راحت تر بر روی بستر قرار گیرد و هم درز سنگ ها در یک تراز و در کنار هم نباشد. در نتیجه اتصال و پیوستگی بنا بیشتر شده است. این پیوستگی باعث می شود که انتقال نیرو به زمین با تعادل همراه بوده و در سطح مقطع وسیع تری صورت گیرد. ( ابریشمی- ۱۳۸۴).

مصالح ساختمانی بکار رفته در بناهای مجموعه تاریخی پاسارگاد

چوب: اغلب برای پوشاندن در و سقف به کار می رفته و در برخی جاها تنه ی کلفت درختان (احتمالاً سدر و سرو) برای قلمه ستون هم به کار رفته است.

خشت: برای پر کردن دیوارها و بعضی اوقات هم برای لایه گذاری سکوها به کار رفته است. ابعاد خشت های پاسارگاد هنوز کاملاً مشخص است و در تمام دوران هخامنشی یکسان مانده و برابر ۱۰ در ۳۲ سانتی متر است.

آجر: رنگ آجرها متمایل به قرمز بوده و ابعاد ۴۵ در ۳۲ در ۵/۵ سانتی متر دارند.

ملات: ملات به کار رفته بین آجرها معمولاً گچ نیم کوب نیم پخته یا آهک به علاوه ماسه و خاک می باشد. از گچ به عنوان اندود (معمولاً اندود قلمه ی ستون های چوبی) نیز استفاده می شده است.

سنگ: از سنگ در قسمت کف سازی (دو لایه)، نماکاری دیوارهای خشتی و آجری، ساخت دیوار (تل تخت، آرامگاه کوروش و کمبوجیه) شالی ستون و قلمه ستون و سر ستون (نمونه های پیدا شده از سرستون هایی از سنگ سیاه در کاخ بارعام توسط هرتسفلد) و در قسمت سقف بنا (آرامگاه کوروش و کمبوجیه) استفاده شده است. ابعاد و شکل و فرم سنگ ها متفاوت می باشد اما تنوع چندانی ندارند و در مجموع سه گونه را شامل می شوند:

الف) سنگ تراورتن سفید استخراج شده از معدن الماس بری کوه تنب کرم در شمال کوه سیوند که در این معدن نمونه های سنگ سیاه هم كشف شده است و بیش ترین کاربرد را در ساخت بنا دارد. کاربرد تراورتن را در ستون ها، بخشی از پایه ستون ها، جرزها و کف اصلی می توان مشاهده کرد.

ب) سنگ مرمریت سیاه بسیار شکننده (استخراج شده از معادن کوه تنگ سیاه و کوه تنگ بلاغی). این نوع سنگ در پایه ستون ها و نقش برجسته هایی در درگاه های ورودی و احتمالاً در سرستون ها استفاده شده است. هرچند که به نسبت دو نوع سنگ دیگر کمترین استفاده از آن شده است اما به دلیل اهمیت مضاعف نقش برجسته ها و به دلیل رنگ زیبا و متمایز خود سنگ، نقش مهمی در ساختار کلی مجموعه دارد.

ج) سنگ كبود (سنگ آهکی). سنگ آهک ماسه ای نیز در زیر کف اصلی استفاده شده است. سنگ سیاه پس از گذشت ۲۵ قرن چنان هوازده و فرسوده شده است که امروزه به راحتی خرد و متلاشی می شود. اما سنگ تراورتن سفید و سنگ كبود همچنان پابرجا و بادوام مانده اند (گزارش معرفی و شناخت محوطه پاسارگاد – ۱۳۸۶).