تخت سلیمان و معماری آن

قسمت دوم تخت سلیمان، نبض تاریخ در شمال غرب ایران

برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد شاهین ماهیار، 1390 و مقاله سوران محمودی 1397

 

وزان تخت شاه اندر آمد به اسب         همی  راند تا خان آذرگشسب

چو از دور جای پرستش بدید             شد از آب دیده رخش ناپدید

                                                                          «فردوسی»

کاربری تخت سلیمان

در میان آتشکده های روزگار ساسانی سه آتشکده محل ستایش خاص بود که دارای سه آتش بزرگ بودند. نخست آتشکده آذرفرنبغ بود که دارای آتش روحانیان بود و به احتمال در ناحیه کاریان فارس واقع است که در میانه راه سیراف و دارابگرد بوده است. دوم آتشکده آذرگشنسب که دارای آتش سلطنتی بود و باید در محلی به نام “شیز” واقع باشد که امروز خرابه های بنای تخت سلیمان در آن قرار دارد. آتشکده سوم نیز به نام آتشکده “آذربرزین مهر” معروف است که دارای آتش کشاورزان بوده و در کوه های “ریوند” در حوالی نیشابور واقع است (کریستن سن،۲۴۳،۱۳۷۷-۲۳۹).

 

مشخصات معماری و فنی تخت سلیمان

همچنین در تخت سلیمان دیواری آجری از دوره ساسانی به جای مانده که به “ایوان خسرو” معروف است و باید محلی سلطنتی مربوط به “خسرو پرویز” شهریار ساسانی باشد. یک تالار ستون دار و بنایی منسوب به معبد آناهیتا  و دروازه های سنگی که در باروی محافظ محوطه به جای مانده اند، از سایر سازه های ساسانی مهم در تخت سلیمان به شمار می روند.

از دوره ایلخانی نیز بنایی به جای مانده است. این مکان در سال ۶۲۴ میلادی توسط “هراكلیوس”، قیصر روم طعمه آتش گردید و به غارت سپرده شد (معصومی، ۱۳۸۶، ۱۵۸). در بقایای ساختمانی که به عنوان معبد آناهیتا نام گذاری شده کانالی وجود دارد که بسیار شبیه کانال آب موجود در معبد آناهیتا در بیشاپور است و این خود می تواند به اثبات فرضیه معبد بودن سازه در تخت سلیمان کمک کند.

در تالار ستون دار نسبت به سایر قسمت های مجموعه، آثار تخریبی رسوب آهکی ناشی از آب دریاچه کمتر است. همچنین در حفریات سال ۱۹۶۵ معلوم گشت پس از دوره ساسانی در این محل تاسیسات دیگری ساخته نشده است. در مورد آتشکده نیز به نظر می رسد قدیم ترین بنای ساخته شده در دوره ساسانی باشد که در حدود قرن ۱۰ میلادی به مرور از بین رفته است (نومان وهوف،۱۳۵۱. ۳۳-۳۵).

 

“نومان” تالار ستون دار را با بنا های ستون دار تپه میل و دامغان مقایسه می کند و این مکان را یک نیایشگاه معرفی می کند که محلی برای اجرای مراسم آیینی بوده است. در شرق این مجموعه اتاقی وجود دارد که در آن یک آتشدان بزرگ سه پله ای یافت شده که ورودی این اتاق از تالار ستون دار است.

“بوس” معتقد است این اتاق باید محل مقدس اصلی آذرگشنسب باشد. “هوف” معتقد است محل آتشکده باید محل پرستش آتش آذران” باشد و “كيم” هم این نظر را تایید می کند و علت آن را یافت شدن آتشدان مطبق در این اتاق می داند (کیم،۲۰۱،۱۳۸۵ -۱۹۹).

 

سه نوع آتش مقدس در بین زرتشتیان وجود دارد که هر کدام دارای شخصیتی جداگانه اند و نمی توان آن ها را با هم ترکیب کرد. این آتش ها به ترتیب اهمیت عبارتند از : آتش بهرام (آتش پادشاه پیروزگر)، آتش آذران و آتش دادگاه که توسط موبدان و مردم عادی می تواند مورد پرستش قرار گیرد و برخی خانواده های متمكن زرتشتی در خانه های خود این آتش را داشته اند (معین، ۱۳۳۸:جلد اول، ۱۸۸).

 

دریاچه تخت سلیمان

در میان محوطه ی تخت سلیمان دریاچه ای دائمی وجود دارد  که آب آن استفاده ی آشامیدنی و حتی کشاورزی هم ندارد و  جوی آب از آن منشعب می شود که باعث تخلیه آن می شوند. عمق آب از لب دریاچه حدود ۴۶ تا ۴۹ متر و عمیق ترین جای آن در بخش شمالی ۶۴ متر ارتفاع دارد. در یک نقطه هم عمق ۱۱۲ متری به شکل یک گودال اندازه گیری شده است. آب دریاچه نرخ رسوبگذاری بالایی دارد (هنینگ و دیگران، ۱۳۸۲، ۵۲).

سنگ های تخت سلیمان

مطالعه منابع علمی و تحقیقاتی در ارتباط با سنگ های بکار رفته در بنای تخت سلیمان نشان می دهد که این مصالح از نظر زمین شناسی و ویژگی های فنی، آن چنان مورد توجه نبوده اند اما بررسی ها ظاهری این مصالح تایید می کند که این سنگ ها به احتمال زیاد از نوع آهکی هستند که از دیرباز توسط تمدن های ایرانی در ساخت بناهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. وفور سنگ آهک در ایران و آسانی کار با آن، استفاده از آن را توسعه داده است.