تخت سلیمان، نبض تاریخ در شمال غرب ایران

قسمت اول: تاریخچه و گذشته ی تخت سلیمان

برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد شاهین ماهیار، 1390 و مقاله سوران محمودی 1397

 

وزان تخت شاه اندر آمد به اسب         همی  راند تا خان آذرگشسب

چو از دور جای پرستش بدید             شد از آب دیده رخش ناپدید

                                                                          «فردوسی»

پیشینه مطالعاتی تخت سلیمان

تخت سلیمان نامی است که بر ویرانه های بجای مانده در ۴۲ کیلومتری شمال شرقی شهر تکاب و جنوب استان آذربایجان غربی اطلاق می شود. طول جغرافیایی محل قلعه از نصف النهار گرینویچ ۴۷- درجه و ۳۰ دقیقه شرقی عرض آن ۳۶- درجه و ۴۰ دقیقه است.

غربی ها اولین بار توسط سر روبرت کر پورتر در اوت ۱۸۱۹ میلادی با تخت سلیمان آشنا شدند؛ بعدها توسط سر هنری راولینسون مورد بازدید قرار گرفت؛ او در سال ۱۸۳۸ میلادی توصیفی جامع از تخت سلیمان ارائه کرد. (ناومان ، ۱۲۵، ۱۳۸۲).

اریک ف. اشمیدت اولین عکس های هوایی را در جولای ۱۹۳۷ از تخت سلیمان و کوه زندان (۱/۵ کیلومتری تخت) تهیه کرد . ( اشمیدت، ۱۳۷۶، ۱۸۳ و ۱۸۴).

این بنا در تاریخ ۱۴ تیرماه سال ۱۳۸۲ توسط سازمان یونسکو به عنوان چهارمین اثر باستانی ایران در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیده است (گوبل، ۹،۱۳۸۴-۷). گرچه از نظر تاریخچه مطالعات باستان شناسی، نخستین بار در سال ۱۸۱۹ میلادی این محوطه توسط ” سر رابرت کر پورتر” کشف گردید و در سال ۱۸۳۸ نیز توسط “سر هنری راولینسون” توصیف دقیقی از آن عرضه شد اما پس از آن نیز بارها توسط هیات های دیگر مورد کاوش قرار گرفت که در میان آنها ” فون در اوستن و رودولف ناومن” از شهرت بیشتری برخوردارند (هنینگ و دیگران، ۱۳۸۲، ۱۴-۱۳).

موقعیت تخت سلیمان

تخت سلیمان « شهر – قلعه » ای است به وسعت ۱۲ هکتار که از زمین های اطراف حدود بیست متر بلندتر است. تخت سلیمان دارای بارویی به طول ۱۱۲۰ متر و ۳۴ برج است که با احتساب برج های دروازه های آن به ۳۸ عدد می رسد. شکل حصار آن بصورت بیضی است که قطرهای آن، اندازه های ۳۸۰ متر و ۳۰۰ متر دارند.

دریاچه محصور در آن شکل بیضی دارد که در قسمت جنوبی محوطه است. عمق متوسط دریاچه ۶۴ متر است که آب آن از چشمه های زیرزمینی تأمین می شود. تخت سلیمان دارای دو دروازه در شمال و جنوب شرقی است که هر دو متعلق به دوره استقرار ساسانی است، ولی در دوره ایلخانیان دروازه جنوب شرقی مسدود و دروازه ای در جنوب ساخته شده است.

تاریخچه تخت سلیمان

آنچه نتایج باستان شناسان نمایان ساخته است، وجود دو دوره ی استقرار مهم در محل است. یکی مربوط به دوره ساسانیان است که آثار آن در شمال دریاچه از زیر خاک در آمده است و دیگری متعلق به دوره ایلخانان مغول -آباقاخان – که در اطراف دریاچه و جنوب آن است. در دوره ایلخانان، محل ستوريق نامیده می شده است. البته دوران های دیگری از استقرار نیز وجود دارد.

پیشینه سکونت در منطقه تخت سلیمان به دوره پارینه سنگی جدید میانی و حدود ۲۰۰۰۰۰ سال پیش باز می گردد که علت آن را منابع آب دائمی در منطقه و وجود منابع در دسترس سنگ چخماق می دانند (حیدری و قصیدیان، ۲۹،۱۳۸۳).

همچنین مشاهدات لايه نگاری از این مکان نشان می دهند که بیشترین آثار به جای مانده مربوط به روزگار ساسانی و عصر ایلخانان مغول است. از بناهای مهم این محل می توان به بقایای آتشکده ای ساسانی اشاره کرد  که به احتمال باید همان آتشکده آذرگشنسب باشد (معصومی،۱۵۸،۱۳۸۶). این بنا یکی از معدود آتشکده های ساسانی است که ساختار آجری دارد.

در بخش شرقی آتشکده اتاق دیگری با پلان چلیپایی وجود دارد (اتاق B که در وسط آن سازه ای مربع شکل است که ابعاد ۳در۳ متر دارد و ارتفاع دیوار آن ۳۵ سانتیمتر است که با راهرویی از آتشکده جدا می شود (کیم،۲۰۱،۱۳۸۵-۱۹۷).

به نظر می رسد این اتاق یک محل نیایشی و محل انجام تشریفات عبادت باشد که “یز شنگاه” (در مهر) نامیده می شود. (معین، ۱۳۳۸:جلد اول، ۲۹۸). نمونه دیگری از این نوع اتاق ها نیز در آتشکده ساسانی مل حيرم در ترکمنستان امروزی یافت شده است.