بادگیر چیست؟
بادگیر برج هایی هستند که با هدف تهویه هوا، روی بام خانه های ایرانی ساخته می شود. بادگیر می توانند در موقعیت های دیگری جهت تهویه هوا ایجاد شوند مانند: بالای آب انبار ها و دهانه ی معدن ها. بادگیر نوعی ابتدایی از تهویه کننده ها به شمار می رود و هوای تازه از طریق آن به همکف یا زیرزمین هدایت می شود. بادگیر را می توان نمادی از معماری ایرانی دانست.
بادگیر در سیر تاریخ ایران
باد گیر جزئی ثابت از معماری گذشته ی ایران است. باد گیر ها در شکل های مختلف در مناطق مرکزی و جنوب ایران ساخته شده اند که طراحی و اجرای هر کدام به ارتفاع و جهت اصلی باد بستگی داشته است. تا قبل از اینکه دستگاه کولر برقی وارد زندگی شهرنشینی شود، از باد گیر در ساختمان استفاده می شده است و هنوز هم بقایای این باد گیرها، در شهرهایی با آب و هوای گرم و مرطوب مانند: بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و همچنین شهرهایی با آب و هوای گرم خشک مانند: کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران قابل مشاهده هستند.
باد گیرها چند نوع هستند؟!
باد گیرهای ایران به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند:
- باد گیرهای اردکانی
- باد گیرهای کرمانی
- باد گیرهای یزدی
باد گیر اردکانی
این نوع باد گیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده می شود. بنای این بادگیر نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده بوده و از نگاه اقتصادی نیز مقرون به صرفه است. به همین دلیل ساخت بادگیر برای هر اتاق منفرد نیز توجیه اقتصادی دارد.
باد گیر کرمانی
باد گیر کرمانی ساده بوده و به خانه های طبقات متوسط و پایین جامعه اختصاص دارد. ساخت این نوع بادگیر آسان است و مصالح عمده مورد استفاده در آن بیشتر خشت و گل است. عملکرد این بادگیر نسبت به بادگیر اردکانی دقت بیشتری نیاز دارد زیرا هدایت فشار باد به یک جهت باعث تخلیه سریع هوای آلوده و گرم از طرف دیگر می شود. علاوه بر این، بادگیر بیشتر آب انبارها نیز از نوع کرمانی است بنابراین از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب می رسد و از جهتی دیگر، هوای گرم به بیرون رانده می شود.
باد گیر یزدی
بادگیر یزدی اندازه ی بزرگتری نسبت به سایر باد گیرها دارد و معمولاً چهار یا هشت طرفه ساخته می شود. به همین دلیل این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «باد گیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می نامند. ساختار این نوع باد گیر نسبت به سایر باد گیرها پیچیده تر بوده و ارتفاع آن معمولاً زیاد است.
در شهر یزد تمام باد گیرها بصورت مرتفع و چهار یا هشت طرفه هستند. اما در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد واقع شده است، باد گیرها کوتاه و یک طرفه هستند زیرا در میبد، بادهای کویری با گرد و غبار کویری همراه هستند و اهالی شهر ناچارند باد گیرهای خود را پشت به جهت اصلی باد و در جهت باد مطلوب بسازند. شهر یزد بین دو رشته کوه قرار گرفته و بادهای کویری کمتر جریان دارند. بنابراین می توان باد گیرهای مرتفع چند طرفه ساخت.
عملکرد باد گیرها چگونه است؟!
در سیستم باد گیرها، باد مطلوب از یک سو وارد شده و به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبار یا سرداب هدایت می شود. در بعضی از مساجد حاشیه کویر مانند: مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد در استان یزد، دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. در نتیجه، باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان شده و باعث تهویه و خنکی فضا می شود.
بعضی از آنها هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر، فضا را خنک می کنند. سیستم برودتی باد گیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم شکل می گیرد. در این حالت جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد شده و سپس از آنجا به سایر اتاق ها هدایت می شود. اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی (هشت ضلعی) می باشد و درهای زیادی در آن وجود دارد. زمانی که نیاز به خنک نمودن اتاق خاصی باشد، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می کنند.
جهت تقویت عملکرد خنک سازی باد گیرها و استفاده از مکانیزم تبخیر از روش های دیگری نیز استفاده می شده است. به عنوان مثال، در شهر بم باد گیری وجود دارد که حدود ۵۰ متر از ساختمان فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط می شود. در قسمت بالای این کانال، باغچه ای قرار دارد و بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوارهای کانال ارتباطی نفوذ کرده و جریان بادی که از بادگیر به سمت ساختمان هدایت می شود را خنک تر می نماید.
در بعضی از موارد نیز در روی دهانه ی آنها ، حصیر، سفال یا بوته های خار قرار می دادند و روی آن آب می پاشیدند تا با این کار رطوبت هوای ورودی را افزایش دهند. تا پیش از ابداع یخچال برقی، در بسیاری از خانه ها، مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر ها نگهداری می کردند تا خنک بماند و دیر تر فاسد شود.
بادگیرها چه مشکلاتی دارند؟!
از جمله مشکلات باد گیرها، ورود مقداری گرد و غبار به فضای داخل بنا است. پرندگان، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر می توانند وارد فضای داخل شوند. همچنین کنترل دقیق مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر ممکن نیست.
