معماری ایرانی و عناصر آن

معماری ایرانی و اجزای آن

معماری ایران، تاریخچه ای طولانی و  پیچیده دارد. خاندان های هخامنشی، ساسانی و سایر سلسله های پیش از اسلام، آثار سنگی قابل توجه و با عظمتی همچون چغازنبیل و تخت جمشید را از خود به جای گذاشته اند که بسیاری از آن ها، به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شده اند.در دوران اسلامی نیز، دستاوردهای معماری سلجوقیان، ایلخانیان و صفویان بسیار قابل توجه هستند. در این دوران، شهرهایی از ایران همچون نیشابور، اصفهان و شیراز در زمره ی شهرهای بزرگ جهان اسلام قرار داشتند و مساجد، مدارس، زیارتگاه ها و کاخ های متعدد آن ها، گنجینه ی معماری ایرانی و اسلامی محسوب می شود.

در میان اکثر آثار معماری ایرانی یاد شده، عناصر مشترکی وجود دارد که در ادامه به معرفی آن ها پرداخته شده است.

 

۱- ایوان یا رواق:

ایوان فضایی طاقدار است که یک طرف آن به حیاط باز می شود. ایده ی ساخت ایوان در ایران، پیش از اسلام گسترش یافت و سپس در معماری بناهای تاریخی و شاهنشاهی ایران مورد استفاده قرار گرفت.

 

2- قوس:

دو بنای معروف تاج محل مربوط به معماری مغول و مسجد جامع اصفهان مربوط به معماری ایرانی، نمونه های بسیار زیبا و شناخته شده هستند که در طراحی آن ها قوس های فراوانی ایجاد شده است.

3- باغ ها، فواره ها و استخرهای آب:

هزاران سال قبل از اختراع اولین پمپ آب، متخصصان کشاورزی ایرانی قنات را بر اساس قوانین هیدرولیکی طراحی کردند. باغ ها و حوض های بزرگ با فواره های آب، همواره یکی از ویژگی های اصلی معماری ایرانی در طول زمان بوده است که در مساجد، مدارس و خانه های سنتی ایرانی، با هدف وضو گرفتن و ایجاد زیبایی ساخته می شده اند.

 

4- گنبد:

سنت ایرانی گنبد سازی به معماری بین النهرین باز می گردد، زمانی که به دلیل کمبود چوب در بسیاری از مناطق فلات ایران، گنبدها جزء جدایی ناپذیر ساختمان ها محسوب می شدند. در ایران باستان، گنبد ها جنبه الهی زندگی را نیز تداعی می نمودند زیرا شکل مدور آن ها نشان دهنده ی کمال ابدیت و بهشت بود.

گنبدها در دوره ی ساسانیان دارای اهمیت زیادی در معماری بودند و در دوره  های مختلف تاریخی نیز تکامل پیدا کردند تا این که در دوره صفویه، آخرین نسل گنبد های ایرانی با نمایی پیازی شکل و کاشی کاری های شگفت انگیز، جذابیت فوق العاده ای پیدا نمودند.

گنبدها معمولاً دارای دو لایه هستند. در حالی که لایه داخلی تحمل وزن سازه ی طراحی شده را بر عهده دارد، لایه بیرونی به عنوان یک عنصر تزیینی و هم چنین عایق عمل می کند. شکل آیرودینامیک گنبد نیز در پایداری سازه نقش مهمی دارد.

 

5- تقارن:

در معماری ایرانی از فرم های خاصی مانند: دایره و مربع به وفور استفاده می شود. پلان ها بر اساس چیدمان متقارن شکل می گیرند که از آن جمله می  توان به حیاط ها و تالار های مستطیل شکل اشاره کرد. در معماری ساسانی از نقش برجسته های سنگی و موزاییک های سنگی رنگارنگ استفاده شده است. ظروف و نیزه های طلایی و نقره ای که اغلب صحنه های شکار را به صورت نقش برجسته و تزئینی نشان می دهند، دارای تقارن های خاصی در خود هستند.

6- مقرنس یا نقش و نگار برجسته ی سقف:

مقرنس معمولاً در قسمت های زیرین گنبد ها، قرنیز ها و طاق ها به کار می رود و اغلب در محراب مساجد دیده می شود. مقرنس ها می توانند کاملاً تزیینی باشند و یا اینکه به عنوان سازه های باربر عمل کنند. ابتدایی ترین اشکال گنبد های مقرنس که در منطقه بین النهرین یافت شده اند، عموماً وظیفه ی باربری را در سازه داشته اند.

 

7- خوش نویسی:

علاقه ی ایرانیان به استفاده از خط به عنوان یک اثر هنری، به دوران پیش از اسلام باز می گردد اما این نقشِ خوشنویسان و تذهیب گران دوران اسلامی است که استفاده از خط در معماری ایرانی را به اوج زیبایی خود می رساند. نقش تشویقی اسلام در خوشنویسی، باعث شده تا این هنر در دوره های مختلف، سیر تکاملی و توسعه ی خود را حفظ کند.