در این مقاله، ویژگی ها و جزئیات سنگ های ساختمانی مجموعه بام لند بطور تخصصی مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت، به مقایسه ی متریال سنگ و آجر از نگاه کاربری و خصوصیات فنی پرداخته شده است.
در محدوده ی بام لند، سنگ های ساختمانی مختلفی بکار رفته اند. این سنگ ها را می توان با چند نگاه بررسی کرد:
- طراحی و انتخاب سنگ
- نصب و اجرا
- نگهداری و مرمت
۱- نکات مربوط به طراحی و انتخاب سنگ
سنگ های ساختمانی متنوعی در محوطه ی بام لند و بطور کلی اطراف دریاچه چیتگر استفاده شده اند. از میان آنها، سنگ های گرانیت، مرمریت و چینی سهم قابل توجهی را بخود اختصاص داده اند.
یک نوع سنگ گرانیت مورد استفاده به رنگ طوسی بوده و فرآوری آن ها، فلیمینگ (آتشکاری) دستی است. در فرآیند فلیمینگ دستی، سطح سنگ و به ویژه حاشیه های تایل سنگی، بطور یکدست پرداخت نمی شوند.
سنگ گرانیت از جمله سنگ های سخت بر، به شمار می رود که مقاومت های سایشی، کششی و فشارشی قابل توجهی دارد به همین دلیل بهترین گزینه برای سنگ کف و پله به شمار می رود. این در حالی است که وجود فرآوری فلیمینگ باعث کاهش لغزندگی سطح شده و کیفیت سنگ گرانیت را در کف بیشتر می کند. از انجایی که صخامت سنگ گرانیت بکار رفته در پله ها نیز زیاد است، عملاً باعث افزایش عمر مفید سنگ خواهد شد و آسیب های احتمالی آن را به حداقل می رساند.
در کف این محوطه، سنگ گرانیت مشکی نیز استفاده شده است که در اندازه های کوچکتر است. اگرچه فرآوری این سنگ ها از نوع غیر صیقلی است، اما کیفیت فنی بالای این سنگ، باعث کارایی مناسب گرانیت مشکی در کف شده است.
سنگ مرمریت مورد استفاده در محوطه ی بام لند که به نظر می رسد مرمریت گندمک باشد، به عنوان سنگ کف بکار رفته است. مرمریت های کف در قطعات حداکثر ۲۰ در ۲۰ سانتی متر، دارای فرآوری تیشه ای هستند به دلیل یکدست نبودن عمق شیارهای سطحی می توان نتیجه گرفت که فرآوری تیشه ای آن ها به روش ماشینی انجام شده است.
اگرچه کیفیت این سنگ نسبت به سنگ های مجاور نسبتاً کمتر است اما استفاده از قطعات ضخیم باعث افزایش مقاومت و دوام آن شده است.
از سویی دیگر، تراورتن های بکار رفته در نما، دارای فرآوری چرمی هستند. هرچند این سنگ در نما زیبا به نظر می رسد ولی با بررسی دقیق تر می توان دریافت که ترک های بسیاری عمدتاً در راستاهای افقی و قائم در آن ایجاد شده که کیفیت کار را کاهش داده است. به نظر می رسد ایجاد ترک های افقی به دلیل زیرکاری نامناسب در پشت سنگ ایجاد شده است بطوری که باعث ایجاد کمانش در سنگ شده و نهایتاً ایجاد ترک در سنگ را به دنبال داشته است.
از آنجایی که بیشتر ترک های عمودی، از محل پیچ های نصب شده بر روی سنگ عبور می کنند به همین دلیل به نظر می رسد، فرآیند نصب یا ترمیم غیر اصولی باعث ایجاد این ترک ها شده است.
سنگ چینی استفاده شده در کف نیز دارای فرآوری های تیشه ای و صیقلی است. سنگ چینی دارای کیفیت مناسبی به عنوان سنگ کف است و دوام و مقاومت آن در برابر تنش های مختلف از جمله سایش زیاد است.
در حاشیه ۲ تا ۳ متری دریاچه، از سنگ مالون نیز استفاده شده است. این مالون ها از جنس سنگ توف و سنگ مرمریت هستند و به نظر می رسد دوام آن ها در برابر تر و خشک شدگی قابل قبول است. وجود نرده های فلزی در حاشیه ی دریاچه، مانع از تردد بر روی این سنگ ها می شود.
در بخش هایی از محوطه، از سنگ مالون دیگر یعنی اسلیت یا سنگ لوح نیز استفاده شده است. استفاده از این سنگ در محوطه سازی مرسوم بوده و کیفیت مناسبی در این کاربری دارد.
سنگ استفاده شده به عنوان درپوش در حاشیه ی دریاچه نیز از جنس سنگ مرمریت گندمک است. نکته ی حائر اهمیت در مورد این بخش، استفاده از سنگ تیشه ای می باشد؛ باید عنوان کرد که نه تنها استفاده از سنگ تیشه ای برای موقعیت هایی که تردد در آن صورت نمی گیرد نیاز نیست بلکه شیارهای سطح سنگ باعث می شود تا پلیت های فلزی نرده ها به خوبی روی سنگ چفت نشوند. در این صورت، عوامل مخربی چون یخ زدن آب، باعث جدایش تدریجی پلیت از سطح سنگ خواهد شد.
علاوه بر نکات اشاره شده، در بخش هایی از محوطه ی بام لند و در مجاورت ساختمان ها، از آخر نیز به عنوان نما و کف استفاده شده است. اگرچه آجر به دلیل داشتن رنگ گرم، جذابیت زیادی به همراه دارد ولی بازدید میدانی و بررسی های فنی نشان می دهد که این آجر ها دوام کافی نداشته و در بخش های بسیاری آسیب دیده اند. فرسایش شیمیایی بافت آجر باعث شده که ساختار برخی از آن ها دچار فروپاشی شده و خرد گردند.
هم چنین پدیده شوره زندگی نیز به وضوح در آجرهای استفاده شده مشهود است که باعث کاهش زیبایی نما شده است. در بخش هایی که آجر قرمز و سنگ گرانیت در کنار یکدیگر بکار رفته اند، تفاوت کیفیت و دوام آن ها کاملاً مشهود است بطوری که سنگ گرانیت بدون هیچ آسیب خاصی باقی مانده است.
از عوامل مخرب محیطی که در منطقه ی دریاچه ی چیتگر حاکم است، رطوبت می باشد. به همین دلیل، خاک رس بکار رفته در آجر، رطوبت محیط را جذب می کنند. جذب رطوبت باعث افزایش حجم رس شده و فرسایش شیمیایی را به دنبال دارد.
همین فرسایش شیمیایی نیز به همراه سایش ناشی از تردد، می تواند باعث تخریب آجر شود در حالی که رطوبت تاثیر خاصی بر گرانیت ندارد. لازم به ذکر است که شوره زدگی نیز در اثر عملکرد رطوبت محیط در این آجرها ایجاد می شود و عملا قابل کنترل نیست.
نصب و اجرای سنگ
نصب سنگ نیز به اندازه ی طراحی و انتخاب سنگ مهم و تاثیر گذار است. بطور کلی باید عنوان کرد که عملیات نصب و اجرای سنگ در محوطه ی بام لند، به اندازه ی طراحی و انتخاب سنگ موفق نبوده است و برخی نکات منفی به وضوح در آن مشهود است. از نکات مهمی که در فرآیند نصب سنگ های این مکان رعایت شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد :
۱- برش نسبتا اصولی سنگ های مرمریت، گرانیت و تراورتن. هرچند در مورد سنگ های مالون، برش سنگ ها با کیفیت مناسبی انجام نشده است بطوری که فاصله ی زیادی بین قطعات سنگ مالون مشاهده می شود که توسط ملات پر شده اند.
۲- چینش دقیق سنگ ها و خوش سلیقگی
با این وجود، نکات منفی نصب در این موقعیت عبارت هستند از:
- فرسایش و تخریب بندکشی ها و استفاده از ملات نامناسب
- عدم رعایت حدفاصل ها و عدم دقت در نصب حاشیه ها در برخی قسمت ها
- وجود ملات سیمانی رو سنگ ها
4- پیچ کردن سنگ تراورتن در نما. با توجه به اینکه ارتفاع نمای این سازه کم بوده و سنگ تراورتن نیز گیرایی مناسبی با ملات دارد و هم چنین نصب نامنظم پیچ ها روی نما، احتمالا پیچ های مذکور کاربری های دیگری داشته اند ( مانند: نصب ابزار یا اشیاء دیگر روی سنگ). هرچند این احتمال نیز وجود دارد که این پیچ ها در حین نصب سنگ بکار رفته باشند. در هر صورت این پیچ ها با اعمال تنش های کششی به سنگ، باعث ایجاد ترک (به ویژه ترک های قائم) در آن شده اند. این ترک ها در نمای تراورتن به وفور قابل مشاهده هستند.
5- کم سلیقگی در برخی موقعیت ها که تردد کمی درآن ها صورت میگیرد.
6- زیرسازی نامناسب در اطراف خاک باغچه ها که باعث نشست زمین و ترک خوردن سنگ ها شده است.
7-جدایش و لق شدن سنگ مرمریت کف که میتواند به دلیل عدم اتصال مناسب با ملات سیمانی به وجود آمده باشد.
مرمت و بازسازی
از آنجایی که ساخت این محوطه تاحدودی جدید است، سنگ های آن تاکنون نیاز خاصی به بازسازی نداشته اند. بازدیدهای میدانی نشان می دهد که بازسازی و مرمت فقط در مورد بندکشی ها انجام شده است که عملیات به نسبت ساده تری است.
باید اشاره کرد که بحث مرمت و بازسازی سنگ های ساختمانی در ایران آنچنان مورد توجه قرار نمیگیرد این در حالی است که مرمت به موقع و مناسب سنگ های ساختمانی باعث افزایش عمر مفید سنگ در کاربری های مختلف می شود. مرمت سنگ را می توان مشابه واکس کفش در نظر گرفت که باعث افزایش زیبایی و عمر سنگ می گردد. سنگ مانند هر محصول دیگری نیاز به مراقبت و مرمت دارد که می بایست طبق روش های استاندارد انجام شود.
مرمت و نگهداری از سنگ های بکار رفته در ساختمان ها، در برخی ارگان ها بطور جدی مورد توجه است. برای مثال اداره ی مرمت و نگهداری دانشگاه علوم پزشکی تبریز و هم چنین اداره نگهداشت ساختمان در وزارت نفت که قبل از انقلاب تحت عنوان کاخداری شناخته می شد، بطور اختصاصی در زمینه ی مرمت و نگهداری ساختمان و سنگ های آن فعالیت دارند.
